स्टॉक एक्स्चेंज किंवा स्टॉक बाजार हे असे ठिकाण आहे जेथे स्टॉक, शेअर्स आणि इतर दीर्घकालीन कॉन्ट्रॅक्ट किंवा गुंतवणूकी खरेदी आणि विक्री केले जातात.
भारतात ट्रेडिंग ची सुरुवात कधी झाली?
भारतातील सिक्युरिटी ट्रेडिंगची सुरुवात 18व्या शतकातील आहे. जेव्हा ईस्ट इंडिया कंपनीने कर्ज रोख्यांमध्ये व्यापार सुरू केला. 1830च्या दशकात बॉम्बे(आताचे मुंबई) मध्ये बँक आणि कॉटन प्रेसच्या साठ्याने कॉर्पोरेट शेअर्सची खरेदी-विक्री सुरू झाली. भारतातील स्टॉक एक्स्चेंजची साधी आणि अनौपचारिक सुरुवात 1850च्या दशकात झाली. तेंव्हा सुरुवातीला 22 स्टॉक ब्रोकर्स एकत्र येऊन बॉम्बेच्या टाऊन हॉलसमोर वडाच्या झाडाखाली व्यापार करू लागले. आजही हॉर्निमन सर्कल या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या परिसरात हे झाड अजूनही उभे आहे.
त्यानंतर दशकभरानंतर तेच ट्रेडींगचे ठिकाण मेडोज स्ट्रीट जंक्शनवर हलवण्यात आले, जे आता महात्मा गांधी रोड म्हणून ओळखले जाते. दलालांची संख्या वाढत गेल्याने ते शिफ्ट होत राहिले, शेवटी 1874 मध्ये दलाल स्ट्रीट म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ठिकाणी स्थायिक झाले.
नेटिव्ह शेअर अँड स्टॉक ब्रोकर्स असोसिएशन म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या या अनौपचारिक गटाने 1875 मध्ये बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज (BSE) म्हणून स्वतःला संघटित केले. सिक्युरिटीज कॉन्ट्रॅक्ट रेग्युलेशन कायद्यांतर्गत कायमस्वरूपी मान्यता मिळालेले हे पहिले स्टॉक एक्स्चेंज होते.
त्यामुळेच BSE हे 1875 मधील भारतातील पहिले संघटित स्टॉक एक्सचेंज आहे आणि ते आशियातील सर्वात जुने असल्याचे सांगितले जाते.
त्यानंतर अहमदाबाद येथे 1894 मध्ये तेथील कापड गिरण्यांच्या शेअर्सचे व्यवहार सुलभ करण्यासाठी अहमदाबाद स्टॉक एक्सचेंज सुरू करण्यात आले. कलकत्ता स्टॉक एक्स्चेंज 1908 मध्ये लागवड आणि ज्यूट मिल्सच्या शेअर्ससाठी व तेथील मालाला बाजारपेठ उपलब्ध करून देण्यासाठी सुरू करण्यात आले होते आणि त्यानंतर 1920 मध्ये मद्रास स्टॉक एक्स्चेंज सुरू करण्यात आले.
सध्या देशात 24 स्टॉक एक्स्चेंज आहेत, त्यापैकी 21 हे प्रादेशिक आहेत. सुधारणेनंतर स्थापन झालेल्या इतर दोन स्टॉक एक्सचेंज, नॅशनल स्टॉक एक्सचेंज (NSE) आणि ओव्हर द काउंटर एक्सचेंज ऑफ इंडिया (OICEI), यांना राष्ट्रनिहाय व्यापार करण्याचे आदेश आहेत.
इतर प्रादेशिक स्टॉक एक्सचेंज्स अहमदाबाद, वडोदरा, बंगलोर, भुवनेश्वर, मुंबई, कोलकाता, कोची, कोईम्बतूर, दिल्ली, गुवाहाटी, हैदराबाद, इंदूर, जयपूर, कानपूर, लुधियाना, चेन्नई, मंगलोर, मेरठ, पाटणा, पुणे, राजकोट येथे आहेत.
स्वातंत्र्योत्तर काळात, BSE चे व्यापारात खूप वर्चस्व होते. तथापि, कमी पारदर्शकता, अवलंबित असलेले क्लिअरिंग आणि सेटलमेंट सिस्टम आणि इतर मॅक्रो घटकांमुळे, वित्तीय बाजार नियामकाची गरज वाढली आणि 1988 मध्ये सिक्युरिटीज अँड एक्सचेंज बोर्ड ऑफ इंडिया (SEBI) ची एक गैर-वैधानिक संस्था म्हणून स्थापना झाली. पुढे 1992 मध्ये ती वैधानिक संस्था बनली. स्टॉक एक्स्चेंज त्यांचे प्रशासकीय मंडळ आणि कार्यकारी प्रमुखांद्वारे चालवले जातात. त्यांच्या नियमन आणि नियंत्रणाशी संबंधित धोरणे वित्त मंत्रालयाद्वारे निर्धारित केली जातात.
1992 मध्ये हर्षद मेहता घोटाळ्यानंतर, बीएसईशी स्पर्धा करण्यासाठी आणि स्टॉक मार्केटमध्ये पारदर्शकता आणण्यासाठी बीएसई एवढ्या मोठ्या एका नवीन स्टॉक एक्स्चेंजची नितांत गरज होती. यातून नॅशनल स्टॉक एक्सचेंज (NSE) चा जन्म झाला. NSE हे 1992 मध्ये रजिस्टर केले गेले, 1993 मध्ये ते स्टॉक एक्सचेंज म्हणून ओळखले गेले आणि 1994 मध्ये त्यावर व्यापार सुरू झाला. NSE हे पहिले स्टॉक एक्सचेंज होते ज्यावर इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने व्यापार झाला. या स्पर्धेला प्रतिसाद म्हणून बीएसईने 1995 मध्ये बीएसई ऑन-लाइन ट्रेडिंग (बीओएलटी) नावाने ओळखली जाणारी इलेक्ट्रॉनिक ट्रेडिंग प्रणाली देखील सादर केली.
1986 मध्ये 1978-79 हा आधारवर्ष मानून बीएसईने आपला संवेदनशीलता निर्देशांक म्हणजेच सेन्सेक्स लाँच केला, जो आता S&P BSE सेन्सेक्स म्हणून ओळखला जातो. हा ३० कंपन्यांचा निर्देशांक आहे आणि एक्स्चेंजच्या एकूण कामगिरीचे मोजमाप करणारा बेंचमार्क स्टॉक इंडेक्स आहे. सेन्सेक्सला प्रतिउत्तर म्हणून NSE ने CNX निफ्टी हा बेंचमार्क इंडेक्स सुरू केला. यात 50 कंपन्यांच्या कामगिरीचे मोजमाप केले जाते म्हणूनच याला निफ्टी-50 असेही म्हटले जाते.
